تأثیر شكل هاي سوسپانسيونی و دانه ای كودهای حاوی فسفات بر
فسفر، آهن و روی قابل جذب خاك
با توجه به تأمين بخش مهمی از نياز کشور به کودهای حاوی فسفات (اغلب بر پایه‌ی اسید فسفریک) از طريق واردات، هرگونه اقدام در راستای افزايش اثربخشی اين کودها اثرات مهمی در کاهش میزان وابستگی کشور در پی خواهد داشت. تحقيقات چندساله اخیر نشان دهنده برتری کودهای فسفات دار مايع در مزارع مناطق خشک دارای خاک آهکی در مقايسه با کودهای مرسوم جامد می‌باشد. آزمايش بر روي چندين خاك آهكي در جنوب استراليا نشان داد كه كاربرد كود مونوآمونيوم فسفات به صورت مايع در مقايسه با شكل دانه ای، عملکرد دانه گندم را بيش تر افزايش دا. محققان با انجام آزمايش های گل خانه‌ای و میدانی)بر روی خاک های جنوب استراليا( دریافتند که عملكرد دانه گندم هنگام مصرف کودهای مايع بيش تر از زمانی بودکه اشکال دانه ای آن مصرف شدند. در 62 درصد خاک های مورد آزمايش، وزن ماده خشک گندم در تيمار کود مايع بيش تر بود. خاک هايی که در آن گياه پاسخ بهتری به مصرف کودهای مايع می داد، از نظر غلظت کل و ظرفيت بافری فسفر تفاوتی با ساير خاک ها نداشتند؛ اما يک هم بستگی معنی دار و مثبت ميان مقدار کربنات کلسيم خاک و پاسخ گندم به کودهای فسفات دار مايع ديده شد؛ به گونه ای که با افزايش آهک خاک برتری کود مايع آشکار می گرديد داده شدكه اثربخشي كودهاي چندعنصري )داراي فسفر، ازت، روي و منگنز(، هنگامي كه به صورت مايع به خاك تزريق شدند، بيش تر از حالتي بود كه همين كودها به صورت گرانول در كشت گندم مصرف در توجيه اين پديده دو احتمال مطرح است. نخست آن كه هنگام تزريق كود مايع به خاك، واكنشهاي شيميايي در خاك به گونه اي بوده كه در نهايت عناصر غذايي با انرژي کم تری نگه داري شده و درنتيجه از قابليت جذب بيش تری براي گياه برخوردار بوده اند. احتمال ديگر مرتبط با نحوه پراكنش كود در ميان ذرات خاک مي باشد. به اين ترتيب كه در روش تزريق کود مايع، حجم بيش تری از خاك به کود آغشته شده و درنتيجه درصد فراوان تری از ريشه ها با خاك غني شده تماس داشته و جذب فسفر بيش تر شده است.
عوامل فيزيكي و شيميايي چندي در خاک باعث اثربخشي بهتر كودهاي مايع مي شوند؛ كه از ميان آن ها، پخشيدگي مهم ترين عامل است. استفاده از روش رقّت ايزوتوپي نشان داد كه در مجاورت دانه كود حاوی فسفات، کم تر از مقدار متناظر برای كود مايع بود مقدار فسفر ناپایدار اين امر مي تواند به رسوب فسفات كلسيم در مجاورت دانه كود مربوط باشد؛ پديده اي كه شدت آن هنگام افزودن كود مايع کم تر است. غلظت بسيار زياد فسفات خارج شده از دانه كود، علت احتمالي چنين حالتي مي باشد. کاربرد فنون ايزوتوپي و طيف سنجي در خاكي با 77 درصد آهك نشان داد كه فسفات موجود در كود فسفات دار مايع نسبت به فسفات خارج شده از كي دانه كود فسفات دار جامد، تا مسافت دورتري از محل تزريق كود در استفاده از خاك براي گياه قابل جذب است روش های پيشرفته در اين آزمايش ثابت کرد كه رسوبات كلسيم د
نزديكي گرانول، ماهيتي مشابه با اكتا كلسيم فسفات و يا هيدروكسی آپاتايت دارند. حلاليت ناچيز اين دو تركيب، توجيه كننده قابليت كم غلظت تحرک فسفات کود در خاک مي باشد .
بيش تر فسفر در مجاورت دانه کود شرايط را براي تشكيل رسوبات فسفات دار با حلاليت كم مساعد مي نماید. اما هرچه غلظت فسفات در محلول خاك كم تر باشد )مشابه شرايطي كه در محل تزريق كود مايع حاوی فسفات وجود دارد(، فسفر بيش تر به صورت جذب سطحي نگه داري مي شود؛ كه در اين حالت قابليت جذب آن براي گياه در توجيه پخشيدگي كم بیش تر است .
لامبي و همكاران بر اين باورند كه جريان آب به سمت دانه هاي آب دوست كود حاوی فسفات )كه بر خلاف جهت پخشيدگي فسفات از كود مي باشد( در روند پخشيدگي فسفات اختلال ايجاد كرده و به اين ترتيب از شدت پخشيدگي كاسته مي شود. هم چنين آن ها نشان داده بودند كه چند هفته پس از قرار گرفتن دانه كود حاوی فسفات در خاك، درصدی از فسفر هم چنان در دانه كود باقي مانده و به خارج پخشيده نشده است.
محققان دریافتند كه تحرّك روي و منگنز )مصرف شده به همراه كود حاوی فسفات( در خاك، پس از مصرف كود به صورت مايع بيش تر از هنگامي بود كه اين كودها به صورت گرانول در خاك قرار گرفتند اندازه گيري هاي بسيار دقيق آن ها نشان داد كه در حالت تزريق کود مايع، تركيبات حاصل در خاك از حلاليت بيش تري برخوردار بودند. ماهيت اين تركيبات، مشابه فسفات منگنز هيدراته، كلسيت به همراه منگنز، روي نگه داري شده به صورت جذب سطحي و سيليكات روي بود. با مصرف كود گرانولي تركيباتی مانند اكسيد منگنز، كربنات منگنز و فسفات روي پديد آمده بود. پژوهش گران با آزمايش بر روی 4 خاک آهکی در جنوب استراليا
به اين نتيجه رسيدند که در آهکی ترين خاک، مقدار قابل توجهی از مونوآمونيوم فسفات، دی آمونيوم فسفات و يا سوپرفسفات تريپل که به شکل جامد به آن افزوده شده بود، سريعأ به مخزن فسفر غيرفراهم برای گياه وارد گشت. اين در حالی بود که با مصرف اين كودها به شكل مايع، تثبيت فسفر كم تر بود.
یکی از محتمل ترين فرضيه ها برای توضيح اختلاف در کارآيی کودهای مايع و جامد اين است که در شرايط خشک و در خاک های با قدرت بالای تثبيت فسفر )مانند خاک های آهکی در مناطق خشک(، انحلال و پخشيدگی فسفر به طرف خارج از کودهای جامد محدود است. اين امر باعث به وجود آمدن مناطق موضعی با غلظت بالای فسفر در نزد کيی دانه کود می شود؛ و رسوب فازهای جامد بسيار کم محلول کلسيم-فسفات را به دنبال دارد.هرچند پژوهش هاي يادشده حاوی اطلاعات مفیدی در زمینه واكنش هاي خاك با كودهاي فسفات دار گرانولي يا محلول مي باشند، اما از جنبه كاربردي سؤالاتي مطرح است که در منابع علمی پاسخ روشنی برای آن ها يافت نمی شود.
نتيجه گيري
افزایش کارآیی مصرف کودهای فسفات دار که اغلب بر پایه‌ی اسید فسفریک ساخته می‌شوند، از جنبه های مختلف زیست محیطی، زراعی و اقتصادی مهم می باشد. به همین علت آزمایش های انجام شده در خاک های آهکی مناطق خشک که مزیت اشکال مایع کودهای فسفات دار بر اشکال دانه ای مرسوم در مزارع را نشان داده، مورد توجه محققین قرار گرفته است. نتایج متفاوتی که تا کنون در این موضوع گزارش گردیده، بر ضرورت انجام پژوهش های کاربردی در این زمینه تاکید دارد. در آزمایش حاضر مشخص گردید که در دو خاک مورد آزمایش، کود مایع فسفات دار تا دو هفته پس از مصرف به خوبی کودهای دانه ای فسفر مورد نیاز گیاه را تامین می نماید و در عین حال تاثیر منفی بر آهن و روی قابل جذب برای گیاه )در مقایسه با کود دانه ای( ندارد. نکته جالب مزیت نسبی کود مایع در یکی از دو خاک بود، هر چند این برتری در زمان طولانی تر وجد نداشت. در چنین خاک ها و برای گیاهانی که دوره رشد کوتاهی داشته و در ابتدای فصل کشت می توانند مقدار زیادی فسفر جذب و در اندام های خود ذخیره نمایند، اثر بخشی بیشتر کودهای فسفات
با دور شدن دارمایع قابل تصور می باشد از چنین شرایطی، اثربخشی کمتر کودهای مایع دور از انتظار نیست.
منبع: نشریه زراعت شماره 109